Η συμβολαιακή γεωργία γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, ωστόσο δεν αποτελεί μια εντελώς νέα τάση. Μεγάλες ελληνικές και πολυεθνικές εταιρείες έχουν υιοθετήσει αυτή τη μορφή συνεργασιών εδώ και μία περίπου δεκαετία. Ο θεσμός της συμβολαιακής γεωργίας ξεκίνησε σαν μια βασική λειτουργική αρχή μεταξύ των γερμανικών συνεταιρισμών και των μελών τους, ήδη από τον 19ο αιώνα, διαβάζουμε σε ενδιαφέρουσα μελέτη που είχε παρουσιάσει ομάδα ακαδημαϊκών της σχολής Γεωπονίας του ΑΠΘ, στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Agrotica τον Φεβρουάριο του 2014.

Σύμφωνα με τους μελετητές, στη χώρα μας η συμβολαιακή καλλιέργεια λειτουργεί άτυπα εδώ και πολλά χρόνια και είναι ακόμη περιορισμένη τόσο σε αριθμό καλλιεργούμενων φυτών όσο και σε καλλιεργούμενη έκταση και βέβαια αναφέρεται σε μικρό σχετικά αριθμό παραγόμενων προϊόντων (ζάχαρη, τοματοπολτός, ζυμαρικά, κριθάρι ζυθοποιίας, όσπρια και λαχανικά). Σχετικά πρόσφατα, κατέφθασε και η συστηματική της μορφή, πολλά υποσχόμενη για τη βιωσιμότητα των μικρών και μεσαίων γεωργών. Στη «χρυσή» λίστα με τα νέα προγράμματα συμβολαιακής περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων, το σιτάρι, το λάδι, οι βρώσιμες ελιές, το γάλα, το κρασί, ο καπνός, το βαμβάκι, τα φρούτα και ορισμένα ενεργειακά φυτά όπως ο ηλίανθος.

Ανάπτυξη και εκσυγχρονισμός
Σύμφωνα με έρευνα του 2013 με ερωτηματολόγια, του Τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ που πραγματοποιήθηκε σε 1.200 γεωργούς σε όλη την Ελλάδα, το 13,7% των Ελλήνων γεωργών έχει ήδη υιοθετήσει τη συμβολαιακή γεωργία, ενώ το 24,8% θέλει αλλά δεν έχει τολμήσει ακόμα. Όσοι γεωργοί έχουν προχωρήσει στη συμβολαιακή γεωργία επιθυμούν κυρίως να περιορίσουν τον κίνδυνο και την αβεβαιότητα και να έχουν ένα διασφαλισμένο εισόδημα. Ωστόσο πολλοί γεωργοί είναι ακόμα επιφυλακτικοί.

Παράλληλα, η εν λόγω έρευνα ανέδειξε τη συμβολή της συμβολαιακής γεωργίας στην ανάπτυξη του γεωργικού τομέα και τις απόψεις των παραγωγών για την συμβολαιακή γεωργία, ενώ ταυτόχρονα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο θεσμός της συμβολαιακής γεωργίας μπορεί να αναβαθμίσει το ρόλο του γεωργού στο άμεσο μέλλον καθώς θα μετατραπεί σε επιχειρηματία, θα σταματήσει να στηρίζει την ανάπτυξή του στις κρατικές ή κοινοτικές επιδοτήσεις και θα επενδύσει στην εκπαίδευση και στην πληροφόρηση για νέες μορφές γεωργίας. Επίσης, θα μάθει να προσαρμόζεται στις καταναλωτικές ανάγκες της αγοράς στοχεύοντας συνεχώς στην ποιότητα και στην υγιεινή των παραγόμενων προϊόντων. Κυρίως όμως, θα αναβαθμιστεί η συλλογική έκφραση των γεωργών μέσα από νέους συνεταιρισμούς και ομάδες παραγωγών.

«Η συμβολαιακή γεωργία καθίσταται πλέον μία από τις κύριες διαδικασίες χρηματοδότησης και εκσυγχρονισμού της αγροτικής παραγωγής στην Ελλάδα, καθώς έχει τις δυνατότητες να διαδραματίσει στρατηγικό ρόλο στην αλλαγή υποδείγματος στην γεωργία, όχι μόνο για τις βιομηχανίες του αγροδιατροφικού χώρου, αλλά και για τους ίδιους τους παραγωγούς», επισημαίνει ο Στέλιος Δρυς, Διευθύνων Σύμβουλος της Foodstandard. Όπως λέει, η συμβολαιακή γεωργία εφαρμόζεται σε καλλιέργειες στις οποίες υπάρχει η αντίστοιχη προϊοντική ζήτηση από την εγχώρια μεταποιητική βιομηχανία, ενώ η μέχρι στιγμής εμπειρία έχει αποδείξει ότι ως σύστημα γεωργικής παραγωγής είναι αποτελεσματικό και επωφελές και για τα δύο μέρη, παραγωγούς και επιχειρήσεις: «Η διαφοροποίηση μίας επιχείρησης στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ποιοτική πρώτη ύλη, κάτι που επιτυγχάνεται μέσα από τη στενή συνεργασία με τους παραγωγούς.

Αν οι επιχειρήσεις κινηθούν στρατηγικά σε θέματα ανάπτυξης, καινοτομίας, funding και επενδύσεων, τότε θα έχουμε και αύξηση εξαγωγών λόγω βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας των παραγόμενων προϊόντων». Ουσιαστικά και σύμφωνα πάντα με τον Στ. Δρυ, η συμβολαιακή γεωργία και κτηνοτροφία είναι μία μετεξέλιξη της εφαρμογής του συνεταιριστικού ιδεώδους σε συνθήκες ιδιωτικής αγοράς: «Η πορεία της θα εξαρτηθεί από τα αμοιβαία οφέλη που μπορεί να συνεχίσει να προσφέρει. Σε κάθε περίπτωση, τελικός κερδισμένος είναι ο καταναλωτής που γνωρίζει την προέλευση του προϊόντος που καταναλώνει ή ακόμα και το όνομα του ίδιου του παραγωγού», επισημαίνει ο ίδιος.

Μιλώντας για το θεσμικό και νομικό πλαίσιο που διέπει τη συμβολαιακή καλλιέργεια, ο Στέλιος Δρυς μας λέει ότι αυτό θα πρέπει να παρέχει στους ιδιώτες επενδυτές τη δυνατότητα συμμετοχής στο μετοχικό κεφάλαιο συνεταιρισμών ή σε κοινά σχήματα με ομάδες παραγωγών, όπως για παράδειγμα τα ΣΔΙΤ (Συμπράξεις Δημόσιου-Ιδιωτικού Τομέα). «Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απόκτηση κρίσιμης αναπτυξιακής ρευστότητας», σχολιάζει. Εδώ, υπεισέρχεται φυσικά και ο ρόλος των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, η συμβολή των οποίων είναι καθοριστική για τη στήριξη των ανωτέρω πρωτοβουλιών και επενδύσεων: «Οι τράπεζες καλούνται να δώσουν μία νέα διάσταση στη σχέση τους με αυτές τις εταιρείες, που ξεπερνάει την χρηματοοικονομική σκοπιά».

Επιχειρήσεις στο στίβο της συμβολαιακής καλλιέργειας
Τα οφέλη που η συμβολαιακή καλλιέργεια προσφέρει στις επιχειρήσεις και στα brands τους, προσελκύουν όλο και περισσότερες εταιρείες στην κατεύθυνση αυτή. Μεταξύ άλλων, τα οφέλη έχουν να κάνουν με την ενίσχυση του τελικού προϊόντος με αξίες αειφορίας, υπεύθυνης κοινωνικής συμπεριφοράς και ποιότητας. Τα παραδείγματα των εταιρειών με σχετική δραστηριότητα είναι πολλά και από πολλούς διαφορετικούς τομείς, τα οποία αφορούν σε πρόσφατες κινήσεις αλλά και μακροχρόνια προγράμματα.

Μεταξύ αυτών, είδαμε πρόσφατα την εταιρεία Μπάρμπα Στάθης να βραβεύεται για το πρόγραμμα Συμβολαιακής Γεωργίας που υλοποιεί, από τον θεσμό των Responsible Business Awards 2015. Η εταιρεία, εφαρμόζοντας ήδη ένα σύστημα ολοκληρωμένης αγροτικής διαχείρισης, προχώρησε στη σύνδεση του τρόπου λειτουργίας και της παραγωγής της με το σύστημα της συμβολαιακής γεωργίας. Το πρόγραμμα αφορά σήμερα σε 1.300 συνεργαζόμενους  Έλληνες αγρότες-παραγωγούς και η εταιρεία εφαρμόζει τις αρχές της Ολοκληρωμένης Αγροτικής Διαχείρισης, δηλαδή τεκμηριωμένα βήματα από τη σπορά έως τη συγκομιδή. Παράλληλα, έχει εγκαθιδρύσει τους όρους «ομάδες παραγωγών» και «συμβολαιακή γεωργία», έτσι ώστε να διασφαλιστεί η σταθερή ποιότητα και τα χαρακτηριστικά των ποικιλιών στα αγροτικά προϊόντα.

Στα πρόσφατα παραδείγματα ανήκει η ανακοίνωση της συνεργασίας της εταιρείας ΔΕΛΤΑ με την Τράπεζα Πειραιώς, στο πλαίσιο του προγράμματος Συμβολαιακής Κτηνοτροφίας της Τράπεζας. Στο πρόγραμμα εντάσσονται γαλακτοπαραγωγοί από όλο το δίκτυο της ΔΕΛΤΑ. Συνολικά, η εταιρεία συνεργάστηκε κατά το προηγούμενο έτος με 1.800 περίπου επιλεγμένους παραγωγούς γάλακτος από όλη την Ελλάδα και συνέλεξε περισσότερους από 160.000 τόνους ελληνικού αγελαδινού γάλακτος.

Από τα πλέον ολοκληρωμένα προγράμματα συμβολαιακής καλλιέργειας είναι και αυτό που εφαρμόζει ήδη από το 2008 η Αθηναϊκή Ζυθοποιία, για το ελληνικό κριθάρι. Στο πρόγραμμα, το οποίο αποτελεί επένδυση της τάξης των 40 εκατ. ευρώ (στοιχεία 2014) με πλάνο τριετίας ύψους 58 εκατ. ευρώ, συμμετέχουν περισσότεροι από 3.000 Έλληνες παραγωγοί, σε 23 νομούς της χώρας. Στα αποτελέσματα του προγράμματος για το 2014, η εταιρεία κατέγραψε συγκομιδή 89.906 τόνων ελληνικού κριθαριού, επιτυγχάνοντας έτσι το στόχο της για 100% κάλυψη παραγωγής βύνης από ελληνικό κριθάρι. Οι καλλιέργειες εκτείνονται σε 235.000 στρέμματα και το πρόγραμμα έχει συμβάλει, όπως επισημαίνει η εταιρεία, στη δημιουργία 800 νέων θέσεων εργασίας στον αγροτικό τομέα συνολικά. Παράλληλα, η εταιρεία ξεκίνησε την εξαγωγή ελληνικής βύνης σε αγορές του εξωτερικού.

Στην παραγωγή ελληνικού κριθαριού μέσω προγράμματος συμβολαιακής καλλιέργειας δραστηριοποιείται και η Ολυμπιακή Ζυθοποιία, η οποία για την περίοδο 2014-2015 προχώρησε σε αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων (17%, 3.500 στρέμματα) και των συνεργαζόμενων αγροτών (60%), με αναμενόμενη συγκομιδή της τάξης των 1.500 τόνων. Η Ολυμπιακή Ζυθοποιία συνεχίζει για πέμπτη χρονιά την υλοποίηση του προγράμματος με την υποστήριξη της Τράπεζας Πειραιώς.
Ένα από τα πλέον μακροχρόνια και ολοκληρωμένα προγράμματα συμβολαιακής και αειφόρου καλλιέργειας εφαρμόζει η Ελαϊς-Unilever Hellas, εδώ και 5 χρόνια στη Γαστούνη της Ηλείας. Το πρόγραμμα αφορά στην καλλιέργεια τομάτας για το εργοστάσιο Pummaro και περιλαμβάνει σήμερα 100 συνεργαζόμενους γεωργούς.

Μέσα στην πρώτη 5ετία εφαρμογής, το πρόγραμμα έχει σημαντικά αποτελέσματα, τόσο σε καλλιεργούμενα στρέμματα (αυξήθηκαν κατά 42%, από 4.500 σε 6.400) και σε τόνους παραγόμενης τομάτας (αυξήθηκαν κατά 50%, από 34.000 σε 51.000), όσο και σε εξαγωγές, οι οποίες υπερδιπλασιάστηκαν από τους 9.700 τόνους στους 25.000 (αύξηση 158%). Παράλληλα, η χρήση αζωτούχων λιπασμάτων μειώθηκε κατά 38,5%, η χρήση νερού κατά 25% και τα απορρίμματα κατά 54%. Σύμφωνα με την εταιρεία, το πρόγραμμα συνδυάζει και το Συμβολαιακό και το Αειφόρο μοντέλο Γεωργίας. «Είναι μια πρωτοβουλία που κάνει πράξη με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την υπεύθυνη και αειφόρο ανάπτυξη, στην οποία δίνουμε προτεραιότητα. Είναι ένα πρόγραμμα που μας βοηθάει να αποτελούμε μέρος της λύσης για ένα καλύτερο περιβάλλον και να στηρίζουμε την τοπική οικονομία, παράγοντας ανταγωνιστική ποιότητα», σχολίασε σχετικά η Πρόεδρος της Ελαΐς-Unilever Hellas, Ηρώ Αθανασίου.

Στις εταιρείες που δραστηριοποιούνται πάνω από 10 χρόνια στη συμβολαιακή καλλιέργεια, συναντάμε και την Barilla Hellas, η οποία ξεκίνησε τη δημιουργία δικτύου συμβολαιακής το 2001, παράλληλα με τη συστηματική μελέτη της καλλιέργειας σκληρού σίτου στην Ελλάδα. Κάθε χρόνο, η εταιρεία απορροφά 75.000 τόνους ελληνικού σκληρού σιταριού και υλοποιεί σε σταθερή βάση συμβολαιακή καλλιέργεια σε 60.000 στρέμματα Ελλήνων αγροτών. Όπως επισημαίνει η εταιρεία, οι αγρότες έχουν δει τα καθαρά έσοδά τους να αυξάνονται από 9 ως 25 ευρώ το στρέμμα, με παράλληλη μείωση του περιβαλλοντικού τους αποτυπώματος κατά 20%. Το πρόγραμμα της Barilla Hellas διακρίθηκε με χρυσό βραβείο στην κατηγορία Sustainable Procurement των Εnvironmental Awards 2015.

Στο χώρο της συμβολαιακής συναντάμε και την ελληνική εταιρεία Agrino, η οποία συνεργάζεται με περίπου 110 παραγωγούς καλλιεργητές για την παραγωγή ρυζιού και με περίπου 50 καλλιεργητές για την παραγωγή των εκλεκτών προϊόντων φάβας, φακής και φασολιών. «Τα τελευταία χρόνια είχαμε μία αύξηση της τάξης του 30% περίπου των στρεμμάτων ρυζιού και 60% του αριθμού των συνεργατών μας, ενώ για τα όσπρια έχουμε μία αύξηση  περίπου 15% παραγωγών και στρεμμάτων», επισημαίνεται από την εταιρεία.

Αειφορία και εκπαίδευση
Μία από τις βασικές παραμέτρους των ολοκληρωμένων προγραμμάτων συμβολαιακών καλλιεργειών, αποτελεί η δυνατότητα επιμόρφωσης και εκπαίδευσης των αγροτών σε νέες, περισσότερο αποδοτικές και αειφόρες μεθόδους καλλιεργειών. Η Barilla Hellas έχει εντάξει το πρόγραμμα συμβολαιακής καλλιέργειας που υλοποιεί στο πρόγραμμα περιβαλλοντικής βελτίωσης «Good for You, Good for the Planet» που αποτελεί δέσμευση αειφόρου ανάπτυξης του Ομίλου Barilla διεθνώς. Το 2011, σε συνεργασία με το Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, η εταιρεία σύστησε επιστημονική ομάδα με σκοπό την έρευνα και ανάπτυξη προγράμματος συγκριτικής καλλιέργειας σίτου. Οι αγρότες που συμμετέχουν, ενημερώνονται και εκπαιδεύονται από την ομάδα του προγράμματος σχετικά με τις τεχνικές της αειφόρου καλλιέργειας και τα οφέλη που φέρνει για το περιβάλλον, τους ίδιους και την τοπική κοινωνία.

Η Αθηναϊκή Ζυθοποιία, στο πλαίσιο συνεργασίας της με το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΓΠΑ) η οποία ξεκίνησε το 2011, πραγματοποιεί έρευνα μέσα από την οποία δοκιμάζει και αναπτύσσει νέες ποικιλίες κριθαριού που ταιριάζουν καλύτερα στο κλιματικό προφίλ της κάθε περιοχής και αυξάνουν τη στρεμματική απόδοση των καλλιεργητών. Ταυτόχρονα, σε συνεργασία με την Αμερικανική Γεωργική Σχολή της Θεσσαλονίκης αναπτύσσει ενέργειες με τις οποίες παρέχει τεχνογνωσία προς τους αγρότες βοηθώντας τους να αναπτύξουν ικανότητες χρήσιμες όχι μόνο για την αγροτική τους παραγωγή αλλά και για την ευρύτερη επιχειρηματική τους δράση.

Στο πλαίσιο της συμβολαιακής καλλιέργειας τομάτας στη Γαστούνη της Ηλείας, η Ελαϊς-Unilever Hellas εκπαιδεύει και ενημερώνει τους γεωργούς στη χρήση ορθών γεωργικών πρακτικών στην καλλιέργεια τομάτας και στη σημασία της προστασίας του περιβάλλοντος. Ομάδα γεωπόνων καθοδηγεί σε καθημερινή βάση τους παραγωγούς, για θέματα όπως ο σωστός χρονισμός και η σωστή διάρκεια ποτίσματος με χρήση μετρητών εδαφικής υγρασίας (υγρασιόμετρα) και συνυπολογίζοντας τις καιρικές συνθήκες και τις ανάγκες της καλλιέργειας σε νερό. Μέσα από το πρόγραμμα και προκειμένου οι παραγωγοί να χρησιμοποιούν τις βέλτιστες γεωργικές πρακτικές, εκπαιδεύεται και ενημερώνεται κάθε γεωργός χωριστά, αλλά και σε σεμινάρια.

Στις πιο πρόσφατες αντίστοιχες κινήσεις εταιρειών εντάσσεται η δημιουργία της «Ακαδημίας Σίτου» από τη Μέλισσα Κίκιζας. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα το οποίο στοχεύει στην αναβάθμιση της αγροτικής παραγωγής στην Ελλάδα, προσφέροντας δωρεάν εκπαιδευτικά προγράμματα και υποτροφίες σε συνεργασία με την Αμερικανική Γεωργική Σχολή Θεσσαλονίκης και το Perrotis College. Με την ολοκλήρωση του προγράμματος, ένας από τους εκπαιδευόμενους θα επιβραβεύεται με υποτροφία αξίας 8.000 ευρώ στο ετήσιο πρόγραμμα «Σύγχρονες Γεωργικές Πρακτικές» της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής Θεσσαλονίκης. Το φετινό πρόγραμμα ξεκίνησε τον Νοέμβριο και ολοκληρώνεται τον Μάιο του 2016.

Στέλιος Δρυς, Διευθύνων Σύμβουλος Foodstandard: Προϋποθέσεις για μακροχρόνια και επιτυχημένα προγράμματα συμβολαιακής
«Οι βασικές προϋποθέσεις και τα διεθνή πρότυπα για την αποτελεσματική λειτουργία του θεσμού, έχουν τεθεί από το Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Θα μπορούσαν να συνοψισθούν σε πέντε βασικά σημεία που περιλαμβάνουν: 1. την κοινή στόχευση (win win συμφωνία), 2. την ύπαρξη νομικού πλαισίου – συμβολαίου με σαφώς προσδιορισμένες υποχρεώσεις και για τα δύο μέρη, 3. την τεκμηρίωση -real data-, 4. την αξιοπιστία και τη διαφάνεια και βεβαίως 5. την αμφίδρομη επικοινωνία.

Η επιτυχία της συγκεκριμένης μορφής συνεργασίας μεταξύ επιχείρησης και παραγωγού στην ελληνική πραγματικότητα συνδέεται ωστόσο και με θέματα όπως η ανάγκη ξεκάθαρου θεσμικού και νομοθετικού πλαισίου, η συμβατότητα της κουλτούρας του παραγωγού / κτηνοτρόφου με την επιχειρηματική πρακτική, η τεκμηρίωση των επιχειρήσεων ως προς τα ζητούμενα από τους παραγωγούς, αλλά και τις υποχρεώσεις τους, η σύνδεση του θεσμού της συμβολαιακής με την ενίσχυση της εξαγωγικής δραστηριότητας, καθώς και η επένδυση σε θέματα οργάνωσης, παρακολούθησης και ελέγχου της παραγωγικής διαδικασίας».

Ανταποδοτικά οφέλη για όλους
«Ένα πρόγραμμα που συνδυάζει τη Συμβολαιακή και την Αειφόρο καλλιέργεια, όπως αυτό του Pummaro στη Γαστούνη, είναι κατ’ εξοχήν ανταποδοτικό. Εξασφαλίζεται σταθερό εισόδημα για τους καλλιεργητές, μέσω της αγοράς του συνόλου της σοδειάς από το Pummaro, μειώνεται το κόστος της καλλιέργειάς τους λόγω εφαρμογής ορθών πρακτικών, ενώ παράλληλα διασφαλίζεται η διαρκής βελτίωση της ποιότητας του παραγόμενου προϊόντος. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, δεδομένου ότι το 50% περίπου της σοδειάς της Γαστούνης εξάγεται σε ευρωπαϊκές χώρες.

Εξίσου ανταποδοτική είναι και η μέριμνα για το περιβάλλον. H αειφόρα καλλιέργεια της τομάτας που εφαρμόζει το Pummaro έχει ως αρχή να σεβαστεί και να προστατέψει το χώμα, την ισορροπία του οικοσυστήματος και τους υδάτινους πόρους της Γαστούνης με αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, να επιτυγχάνονται σημαντικές οικονομίες κλίμακας σε ευαίσθητους τομείς, όπως είναι η μείωση της κατανάλωσης νερού άρδευσης κατά 25%, η μείωση των απορριμμάτων κατά 80%, καθώς και η διατήρηση της γονιμότητας των εδαφών και της βιοποικιλότητας της περιοχής».
Δημήτρης Σερίφης, Marketing Manager Savoury & Dressings Ελαϊς-Unilever Hellas